РУБРИКАТОР
КУРСКАЙТАН-ҮӨРҮҮЛЭЭХ СОНУННААХ
1943 сыл сайыныгар буолбут Курскай Тоҕойго кыргыһыы, Аҕа дойду сэриитин хаамыытыгар биир ураты суолталаах киирсиинэн ааҕыллар. Икки өттүттэн 4 мөл. киһи кыттыбыт. Элбэх хаан тохтуулаах кыргыһыы түмүгэр аҥардас Саха сириттэн 985 саллаат сырдык тыыннара быстыбыта. Ол иһигэр биһиги эһэбит, хос эһэбит, хос-хос эһэбит Аммосов Христофор Васильевич.
2006 сыллааха олохтоох поэт В.В. Ушницкай — Сэки «Биллибэт саллаат саҥата» хоһоонун ааҕан баран, ыраах дойдуга уҥуоҕа хаалбыт мин эһэм саҥата буолуон сөп дии санаабытым, хайаан да чуолкайдыыр, тиһэҕэр тириэрдэр, сүгүрүйэр соругу туруорбутум.
Эһэбит 1942 сыллаахха Салбаҥтан сэриигэ ыҥырыллыбыта. Ол кэмҥэ 36 саастааҕа, 96 саастаах аҕалааҕа, биир алтатыгар сылдьар кыыс оҕолооҕо, бииригэр сылдьар уол оҕолооҕо, ыалдьа сытар кэргэннээҕэ, сэриигэ барбытын кэннэ кэргэнэ, уолчаана ыалдьан өлбүттэр. Ийэбит тулаайах хаалбыта. Ийэбит: «Эбэм Дьэбдьиэй, эһэм Баһылай баар буолан, аччыктыыры билбэтэҕим, тыыннаах хаалбытым», - диэн махтана ахтар. Кини дьолугар, эбэтэ, эһэтэ уһун үйэлээх буолан, ийэбит ыал буолбутун кэннэ өлбүттэр. Эһэбитин кытта убайа Ньукулай сэриигэ барбыта. Кэлин быраата Миитэрэй сэриигэ ыҥырыллыбыта. Убайдаах быраата тыыннаах эргиллибиттэрэ.
Эһэбититтэн биир сурук кэлбитэ диэн кэпсииллэрэ. «Төгүрүктээһиҥҥэ сытабыт, кыысчааммын быраатым, көрөөр, өстөөҕү кыайыахпыт» диэн суруйбут. Сурук, хомойуох иһин, сүппүт. «Саллаат Аммосов сураҕа суох сүттэ», - диэн биллэрии кэлбит. Ийэбит «Аҕам тыыннааҕа буолуо», - диэн хойукка дылы эрэнэрэ, кэтэһэрэ.
1996 сыллаахха тахсыбыт «Мэҥэ таас» кинигэҕэ «Х.В. Аммосов сураҕа суох сүппүт» уонна «Курскай уобаласка Поныровскай оройуоҥҥа көмүллүбүт», - диэн икки суруллуу киирбит этэ. Ону чуолкайдаары, Подольскайга оборона Киин архыыбыгар суруйбуппутугар эппиэт кэлбитэ. Аммосов диэн буолбакка «Х.В. Аносов Никольскай сиригэр Поныровскай оройуоҥҥа, Курскайга көмүллүбүт», - диэн. Онтон Поныри военкоматын кытта уһун кэмнээх суруйсуу саҕаламмыта.
2-с Никольскай дэриэбинэтэ Первомайское диэн уларытыллан ааттаммыт, биһиги эһэбит көмүллүбүттэр испииһэктэригэр киирбэтэх. Ону ааһан араспаанньата сыыһа суруллан туспа мэһэй буолбута. Ол курдук уон сыл устата суруйса, быһаарса сатаан баран, Кыайыы 70 сылынан сибээстээн, хайаан да тиийиэххэ, көрүөххэ, сүгүрүйүөххэ диэн сыал-сорук туруоран, ыҥырыы тутан, икки сиэнэ - Маргарита, Елена, хос сиэнэ Нонна, хос-хос сиэнэ Максим Курскай сиригэр баран кэллибит.
Эһэбит аатын-суолун үйэлээх өйдөбунньүккэ суруйбуттарын илэ харахпытынан көрөн олус үөрэн, долгуйан, киэн туттан кэллибит. Дойдутун буорун куттубут, сибэкки дьөрбөтүн уурдубут. Первомайскай оскуолатын музейын көрдүбүт. Үөрэнээччилэри кытта парадтаан хаамыстыбыт, саллааттар көмүллэ сытар сирдэригэр, «Скорбящая мать» бэлиэҕэ сибэкки дьөрбөтүн, веноктары, гирлянданы уурдубут. Ол кэннэ оҕолору, олохтоохтору, тыыл үлэһиттэрин кытта Кыайыы күнүн олохтоох кулууп дьиэтигэр бэлиэтээтибит. Бэйэбит ааппытыттан эҕэрдэ сурукпутун, оскуола музейыгар бэлэхпитин туттардыбыт. Ырыа, хоһоон толордубут, хомуска оонньоон иһитиннэрдибит. Олохтоох музейга улууспут туһунан кинигэлэри, сувенирдары, эһэбит хаартыскатын, муспут докуменнарбыт копияларын бэлэхтээтибит. Өссө биир үөрүүлээҕэ, ыраах Сургуттан бу сиргэ көмүллэ сытар, эһэбитин кытта бииргэ сэриилэспит И.И. Друзь кыыһын Мария Ивановнаны, сиэнэ Тамараны кытта билистибит. Аҕаларын көмүллэ сытар сирин былырыын буланнар, быйыл иккис сырыыларын кэлбиттэр. Эһэлэрбит кыргыһыы толоонугар биир күн, от ыйын 6 күнүгэр сырдык тыыннара быстыбыт. Олохтоохтор «Хаһан да буойуннар дьонноро кэлэ иликтэрэ, эһиги олус ыраах сиртэн кэлбиккит», - диэн соһуйдулар да,үөрдүлэр да.
Улуус киинигэр Понырига Курскайдааҕы кыргыһыы музейыгар, ыам ыйын 7 күнүгэр саҥа аһыллыбыт мемориалга, «Ангел мира» комплекска, артиллеристарга, танкистарга аналлаах өйдөбүнньүктэргэ сырыттыбыт. Киэһэ олохтоохтору кытта Кыайыы салютун көрдүбүт, оройуон баһылыга В.С. Торубаров приемнаата, «Обелиски земли Поныровской» кинигэ бэлэхтээтэ. Итинник өйдөбүнньүк биһиги улууспутугар тахсыан сөп эбит дии санаатым.
Билигин да сураҕа суох сүппүт биир дойдулаахтарбыт элбэхтэр. Кинилэри киин архыыптан, интернет көмөтүнэн араас сайтартан көрдөөн булуохха сөп эбит. Көмүллэ сытар сирдэригэр тиийэн сүгүрүйүү биһиги ытык иэспит. Эйэлээх олох иһин сэрии толоонугар охтубут хас биирдии саллаат хорсун быһыыта умнуллубатын!
М.Е. Охлопкова, Хамаҕатта