РУБРИКАТОР
ИККИ ФРОҤҤА СЭРИИЛЭСПИТЭ
Сергей Никитич Атласов 1921 сыллаахха Хамаҕатта нэһилиэгэр дьадаҥы ийэттэн, аҕаттан төрөөбүтэ. 1938-39 с.с. үөрэх дьылыгар сэттис кылааһы бүтэрбитэ.
Оччолорго колхозтарга Моой үрэххэ көлөнөн таһаҕас таһыытыгар айаҥҥа сыыппара түһэрэллэрэ. Дьэ итиннэ дьону сүүмэрдииллэригэр сымса, туругас-олоругас, бэйэтин кыанар сылбарҕа уолу колхоз салалтата үс кыһын субуруччу биэстии-алталыы көлөнү туттаран айаҥҥа атаарбыта.
Айан-сырыы эмиэ биир туһунан эрэйдээх, кыһалҕалаах үлэ. Ити 5-6 көлөттөн аҥара айаас да буоллаҕына көҥүлэ. Айан суолун эрэйин чааһынан этэн да сиппэккин. Кыһыннары сүүрдэ турар таас үрэхтэри көлөнөн туоруур курдук кутталлаах, сэрэхтээх ама туох баар буолуоҕай!
Сэтинньи саҕана дьиэлэриттэн тэйэн баран саас ыам ыйын саҕана көлөлүүн-бэйэлиин ыран, сылбалара быстан кэлээхтииллэрэ. Ити сырыыларыгар уһун кыһыны быһа биирдэ түптээн утуйбаттара. Кэлээт, окко бэлэм, от-бурдук үлэтэ диэн эмиэ үргүлдьү бараллара.
Күһүн - кыстык бэлэмэ. Барыта былдьаһыктаах үлэ-хамнас. Эрдэлээн туруу, хойутаан утуйуу. Оччолорго механизация ситэ сайда илик, үксэ көлө-илии ыарахан үлэтэ буолара. Итилэр бииртэн-биир солбуйсан уолан киһи уйанын-хатанын билбиттэрэ. Сергей дьонтон хаалсыбакка хатыс быа курдук ууннары тардыллан испитэ. Сирдэрбэт, үксүгэр хайҕалга сылдьар буолара. Хаарыстыыр эмээхсин уола дуо диэн аатырара.
Ити курдук колхоһугар сүрүн үлэһитинэн сырыттаҕына Аҕа дойдуну көмүскүүр Улуу сэрии дарбаана Сергейи эмиэ хаарыйбыта. 1942 сыллаахха бэс ыйыгар Советскай Армия кэккэтигэр ыҥырыллыбыта.
Сэрии дьылларыгар Нам сириттэн элбэх саллаат Ийэ дойду көмүскэлигэр сэриигэ ыҥырыллыбыта. Ордук үгүс - 662 киһи ити 1942 сыллаахха сэриигэ аттаммыта. Олор ахсааннарыгар биһиги Сергейбит эмиэ баара.
Сергей Никитич Челябинскайга сыл холобурдаах байыаннай үөрэххэ, сулууспаҕа сырытта. 1943 сыллаахха бэс ыйын эргэтигэр Курскай-Орловскай туһаайыыга фроҥҥа киирбитэ. Кини идэтинэн автоматчик этэ.
Түүн отучча киһини дэриэбинэ таһыгар резервэҕэ диэн ойуурга тохтоттулар. Сарсыныгар 11 чаас саҕана кимэн киириигэ итилэр кытыннылар. Сергей казах уолунаан малина үүммүт аппатынан хаххаланан киирэн истилэр.
Өстөөх үрдэлтэн ытыалыыр. Аппаттан тахсыбыттара туох да хахха суох. Киһини тобугунан оттоох ыраас хонуунан сыылан үрдэли өрө тахсан истилэр. Икки өттүттэн харса суох ытыалаһаллар. Буулдьа тыаһа биир кэм дыыгынас.
Урут манныкка хаһан да түбэһэн көрө илик. Сергейбит сэрии диэн тугун дьэ биллэҕэ. Балачча уһуннук сыылан өстөөххө киирэ сатаатылар. Снаряд хаспаҕар киирэн Сергей санаатыгар дьонун күүттэ. Биир да киһи кинини сиппэтэ, били казах уола эмиэ чугаһынан көстүбэт. Онон бэйэтэ соҕотоҕун булумахтана түстэ. Төннөрө да, инники да киирэрэ сатаммат курдук балаһыанньаланна.
Ол сытан дьэ өстөөҕүн кытта олохтоон бултаһарга быһаарынна. Хантан ыталларын одууласта. Адьас ыга киирбит, өстөөх окуопата отучча метр. Немецтэр төбөлөрө быган көстөр, сааларын уоһа чөҥөрүйэр.
Немец төбөтө көһүннэҕин аайы 3-4 ботуруону таһааран, кыра-кыратык уочарат биэрэн, лэчиргэтэ сытта. Немецтэр кинини өйдөөн көрбөттөр быһыылаах, онон туһанан биир сиргэ 4 чаас кэриҥэ сытан ытыаласта. Ыттаҕын аайы немец төбөтүгэр буулдьаны хатаан истэ.
Сергей ыппыт туһаайыытынан төбөлөр мэнээк быгыахтаабат буолан бардылар. Эчи чугаһа да бэрт. Ол аайы саха саллаата сыыһа туттуо дуо! Сергей урут дойдутугар куска-куобахха сааланара, онно да кураанах буолбата, илии тутуурдаах, өттүк харалаах төннөрө. . .
Сэрэнэн өндөйдө, немец үс-түөрт саллаатын тебөтө көһүннэ. Ручной пулеметунан Сергей кэнниттэн иһэр дьонун ытыалаан бурҕаттылар. Сергейи төрүт да өйдөөн көрбөттөр. Оччону көрөн баран биһиги саллааппыт үчүгэйдик кыҥаан, оҥостон олорон уочарат биэрдэ, дьэ элбэх буулдьаны таһаарда. Немец пулемета эмискэ ах барда.
Итинэн туһанан биһиги байыастарбыт өстөөххө кимэн киирэн истилэр. Өстөөхтөр советскай саллаат ыга анныларыгар кэлэн ытыалыырын дьэ өйдөөн көрдүлэр быһыылаах. Бу сырыыга кини төбөтүн да өндөппет гына биир кэм ытыалаан чыһырҕаттылар. Сыппыт аҥхайыгар буорунан көмүлүннэ.
Саспыт аҥхайа мас-таас курдук эрэллээх буолбатах эбит. Буулдьа Сергейи курдат сүүрдэ, иккистээн илиитигэр табылынна. Өйүн сүтэрэн ылаттыыр буолла. Түөрт дискалааҕыттан биири кыайбат ордубут. Хаана барара сүрдээх.
Өйдөнөн кэллэҕинэ куотарын эрэ толкуйдуур. Ол быыһыгар өйдөөн иһиттэҕинэ биһиги чаастарбыт диэки өттүттэн ыталлара хойунна. Онон сэрэйдэҕинэ эбии күүһү бырахтылар быһыылаах. Итинэн туһанан сыппыт хаспаҕыттан тахсан сыылан эрэрин үһү-бадах өйдүүр.
Биирдэ өйдөммүтэ флягаттан уу иһэрдэллэр. Бааһын баайбыттар. Көмөҕө кэлбит чаастары көрсөн санчааска атаарылынна. Госпиталга икки аҥар ый эмкэ сытта. Бааһырыыта ыараханынан алта ыйга уоппуска биэрэн дойдутугар ыыттылар.
1943 сыл сэтинньигэ бар-дьонугар, төрөөбүт Хамаҕаттатыгар эргиллэн кэлбитэ. Кураан дьыл кутуруга дьону үксүн хапчайбыт кыһалҕалаах кэмэ этэ. Ас-таҥас—карточканан.
Икки кыра балта уонна кырдьаҕас ийэтэ быстаран тыыннаах эрэ олороллорун көрөн ыксаабыта. Кыһалҕаттан, сэриигэ ылбыт бааһа ситэ оспокко сылдьан, колхоз салайааччыларыттан көрдөһөн туран Ааллаах-Үүҥҥэ таһаҕас таһыытыгар айаҥҥа биэс көлөнү тутан барсыбыта. Били дойдубар кэлэн сынньанан, эмтэнэн чэрдийиэм дии санаабыта олох атын хайысхаланна. . .
1944 сыл бэс ыйыгар Сергейгэ иккиһин бэбиэскэ туттардылар. Сэриигэ баран тыыннаах ордон кэлбэтим буолуо, бар-дьонум букатыннаахтык быраһаайдарыҥ диэтэ.
Онно дии ийэтэ Хаарыстыыр эмээхсин: «Бай тукаам, Сергей, инньэ эрэ диэмэ! Немец кыайтаран эрэр дииллэр. Онон кыайыыны түмүктэһэн, дьоллоохтук-соргулаахтык эргиллэн кэлиэҥ буоллаҕа дии. Мин сүрэҕим-быарым бөҕөөх, түүл-бит да учүгэй төлкөлөөх», диэбиттээҕэ үһү.
Сергей Маньчжуриянан, Халхин-Голынан артиллерийскай чааска сулууспалаан Японияны урусхаллааһыҥҥа кыттыбыта.
Дойдутугар кэлэн, урукку үгэһинэн, Ленин аатынан колхоһугара үлэ-үөһүгэр түспүтэ.
И. Мокрощупов