РУБРИКАТОР
Сэрии хонуутугар охтубут буойун Ыстапаан дьылҕата
Слепцов Степан Афанасьевич 1905 сыллаах төрүөх, Арбын нэһилиэгин төрүт олохтооҕо. Ыстапаан элбэх кэпсээннээх, көрдөөх-нардаах, кылыһахтаах ыарыаһыт, уопсай үлэҕэ үлүмнэһэ кыттар, олус көхтөөх, дьон ытыктыыр киһитэ эбитэ үһү. Орто үөрэхтээх. Нам оскуолатын бүтэрэн баран, холкуостар тэриллиилэрин саҕана кадрдар наада буолан, куоракка бухгалтер үөрэҕэр үөрэммит. Үөрэнэ барарыгар Ааныс диэн баай дьоннор кыыстарын кытта билсиһэрэ уонна кэллэҕинэ ыал буолуох буолан болдьоһон үөрэҕэр сылдьыбыт. Ааныһы дьоно ханна да ыыппакка политсыылынайга үөрэттэрбиттэр. Ыстапаан үөрэҕин бүтэһик ыйдарыгар Ааныс аймаммыт суругун тутан ыксаан Арбыныгар төттөрү айаннаан кэлбит, ол биричиинэтэ: Ааныһы дьонноро хара күүстэринэн быдан аҕа баай киһиэхэ эргэ биэрэн эрэллэрин туһунан эбит. Кэлэн таптыыр кыыһын дьонноруттан былдьаан кэриэтэ ылан холбоспуттар. Кыыс дьоно кыыстарын мөҕө-этэ хаалбыттар уонна: «Туох да энньэ биэрбэппит, комсомол уол бэйэтэ ииттин, икки харахпытыгар көстүмэ!» — диэн үүрэн ыыппыттар. Ыстапааннаах Варвара диэн кыыс оҕоломмуттар. Ол гынан баран Ааныс эрэйдээх сэллик буолан, аҕатын кулаахтыыр кэмнэригэр кыра кыыһын тулаайах хаалларан өлөн хаалар. Оҕонньор кулаахтаныан иннинэ ыалдьан өлөр. Баай ыал баайын-дуолун хаалбыт хаһаайкаттан ситэн, тугу да ордорбокко былдьаан ылан атыылаабыттар, туттубуттар. Ааныс ийэтэ, кулаахтанан баран, өлөөрү сытар кыыһын кытта быраһаайдаспакка да эрэ, «Кириэстээх» диэн ыраах баар учаастакка барбыт уонна «барар сирэ — баҕана үүтэ, кэлэр сирэ — кэлии үүтэ» буолан, араас санаа-оноо баттаан буолуо, аҕыйах хоноот ыйанан өлбүт. Ыстапаан, хайыай, күтүөт киһи буолан ийэ кылынан, бу иннинэ тойонун, таптыыр кэргэнин утуу-субуу дьон сиэринэн харайталаабыт. Кыыһын Варвараны ийэтэ Алааппыйаны кытта көмөлөөн бүөбэйдээбит.
Оо, ол кэмнэргэ Ыстапааҥҥа төһө эрэ ыар кэмнэр аастахтара, олус баттыгастаах дьыллар-күннэр буоллахтара, сатаатар эттиин-хаанныын, өйдүүн-санаалыын үчүгэй олох иһин турууласпыт былааһа кинини эмиэ сойуолаабыта: «кулаахтаабыт дьон күтүөттэрэ» диэн нэһилиэккэ, уопсай үлэҕэ үлэлиир быраабын быспыттара. Ийэтинээн бытархай хаһаайыстыбатынан олорбуттар. Ону ол диэбэккэ, күүстээх санаата, өйө, үлэһитэ, үтүө майгыта бу ыар кэмнэри тулуйбута, оҕотун, дьонун, нэһилиэгин дьылҕатын үллэстэ олорбута.
1934 сыл бүтүүтэ Арбын сэбиэтигэр сэкирэтээринэн үлэлии кэлбит Жиркова Ирина Прокопьевналыын сүрэхтиин сөбүлэһэн, икки өттүттэн биирдии кыыстаах дьон ыал буолаллар. Ирина Прокопьевнаны «кулаахтаабыт дьон күтүөттэригэр эргэ бардыҥ» диэн, сэбиэт үлэтиттэн ууратан кэбиспиттэр. Бу ыал икки сыл бытархай хаһаайыстыбанан сылдьан баран, олохтоохтор мэктиэлээн холкуоска киирбиттэр. Ыстапаан — бухгалтерынан, Өрүүнэ үүт тутар пууҥҥа үүт туппут, астаабыт, ону таһынан 9 көлүүр оҕуһу көрбүт. Кинилэр биэстэ оҕолоноллор да, улахан кыыстара эрэ ордон киһи-хара буолар, атын оҕолор урукку кэмҥэ эмп-том суоҕуттан сэрии иннигэр уонна сэрии кэмигэр ыалдьан өлүтэлээбиттэр. Өрүүнэ кыра эрдэҕиттэн үлэҕэ эриллибит буолан хайа да үлэттэн толлон турбатаҕа, дьиэтигэр-уотугар бэртээхэй хаһаайка: асчыт, иистэнньэҥ, ыраас туттуулаах этэ.
Дьэ ити курдук саха ыала үлэлээн дохуотуран, сайдан эрдэҕинэ, эйэ дэмнээх олоҕун 1941 сыл бэс ыйыгар саҕаламмыт Аҕа дойду сэриитэ аймаабыта. Саастарын туппут, чэгиэн, бастыҥ дьоннорбут бастакы хомуурга сэриигэ барбыттара. Ыстапаан бииргэ төрөөбүт быраатын Савваны, аймахтарын уонна үөлээннээхтэрин кытта быраһаайдаһан уоттаах сэриигэ аттаммыттара. Кэргэнэ сэриигэ барарыгар Өрүүнэ бэһис оҕотугар ыарахан хаалбыт. Ыстапаан инникини түүйэр дьикти дьоҕурдаах киһи эбит, кини бырастыылаһарыгар долгуйарын туттуна-туттуна маннык эппит: «Мин эргиллиэм саарбах... бу искэр баар оҕобут эмиэ уһаабат чинчилээх, улахан кыыспыт Шура киһи буолуо — кинини харыстаа, улаатыннар, мин олохпун кин салгыа...» — диэн баран хараҕын уутун кистии-саба соттубут, куолаһа титирэстээбит. Өрүүнэтэ эрин тылыттан олус хараастыбыт, долгуйбут: «Хайаан да төннөөр...» эрэ диэбит уонна күөмэйигэр хомуок курдук бүөлүү туран сатаан тугу да эппэтэх. Барбытын кэннэ дьонтон кистээн уйа-хайа суох ытаабыт. Бу күнтэн ыла саҕаламмыта соҕотох дьахтар ыар олоҕо. Кэргэнэ сэриигэ барыаҕыттан киниттэн сурук күүтүү, сэрии хаамыытын сонунун кэтэһии-манаһыы буолбута.
Сэрии саҕаланыаҕыттан кытаанах режим олохтоммута, кыаллар-кыаллыбат бары кыайыы туһугар үлэлээбиттэрэ. Өрүүнэ төһө да хат буоллар үлэ көрдөөбүтүгэр, «ааҕар-суоттуур үлэҕэ дьоҕурдаах» диэн, оҕолонуор диэри маҕаһыыҥҥа атыылааччынан үлэлэппиттэрэ. Үлэтин быыһыгар ахсынньы аам-даам тымныы ыйыгар уол оҕону төрөппүтэ, ол оҕотун аймахтара Сивцев Василий Кононовичтаах, «аҥаардас дьахтарга көмөлөһөбүт» диэн, Бөтүҥҥэ илдьэ барбыттар, ол оҕо онно биир сааһыгар эмискэ ыалдьан өлбүт. 1942 сыл өрүс суола аһыллаатын кытта, Намтан боломуочунай кэлэн Хатырык НАСПО-гар бирикээстээн туран сэриигэ барбыт үлэһиттэр оннуларыгар үлэҕэ тутан барбыт. Байыаннай балаһыанньаҕа аккаастанар кыах суох, онон кыыһа Шураны эбэтигэр хаалларан баран, ол күн анаммыт сиригэр айаннаабыт, инньэ гынан Алааппыйа икки сиэннэрин тутан хаалбыт. Ирина Прокопьевна Хатырыкка тиийэн НАСПО бэрэссэдээтэлэ, ыскылаат сэбиэдиссэйэ, заготовка тутааччы, атыылааччы — барыта түөрт киһи үлэтин туппут. Үлэтэ кыайтарбакка ыксаталыы сылдьыбыт түгэннэрэ элбэҕэ, ону үлэһит илии тиийбэтиттэн, үҥсэргиир кэм буолбатаҕыттан бэйэтин кыатана, ыараханнары тулуйа сатаан «кыайыы туһугар» диэн эрдээхтик үлэлээбит.
Хатырыкка үлэлиир кэмигэр Арбыҥҥа фронтан Ыстапаан суруктара кэлитэлээбиттэр. Суруктан көрдөххө, тохтобул кэмнэригэр кумааҕытыгар чаастарынан туох событие буоларын бэлиэтээн испит. Өрүүнэ бу суруктары хараҕын харатын курдук харыстаан илдьэ сылдьыбыта, Ыстапаанын аҕыннаҕына суруктарын ааҕааччы, нойоһуус да билэрэ. 68 сыл анараа өттүгэр харандааһынан суруллубут суруктар, биллэн турар, өҥө сүтэр, харандааһынан суруллубут буолан тыллара суураллан хаалбыттар, 1941 сыллааҕы биир лиис иһигэр бэлиэтэммит суруктара:
1. Дьоннорбор
Мин бардым, биһиги сыл аҥара үөрэннибит. Таайдаахха, илин диэки барабыт, дьэ, быраһаайдарыҥ. Савва көрдөрө хаалла. Войската да биллибэт.
Сарсыарда 9 чаас, 12.08.1941.
Савва эмиэ барар. Бары бииргэ бардыбыт. Чэ, үчүгэй.
Сарсыарда 10 чаас, 12.08.1941.
Ирина!
Биһиги барарбыт чугаһаата. Савва, Афанасий, Петруса, мин буоламмыт биир взводка киирдибит. Онно командирбыт Бугаев Николай Николаевич. Эр санаа киирэн эрэр!
Киэһэ 4чаас. 12.08.1941.
2.
Дорооболоруҥ,
Ирина, Агафья, Гавриил, бырааттар, оҕолор!!!
Биһиги үөрэнэн бүтэн баран олунньуга.../суураллан хаалбыт/
Ахсынньы 1942 сыл истибэппин баалларын. Хаара халыҥа, тыала хойуута биһиги Арбыннааҕар быдан куһаҕан, оннооҕор Москва хаара биһиэнин саҕа. Үгүһү суруйуох суох. Өллөххө өлүллүө, ортоххо ордуллуо, өлбөт диэн суох. Савва, Степан буолан биир солуома анныгар 8 хоннубут. Баайтаһын ат этин эмнибит. Чэ, быраһаайдарыҥ. Шураҕа привет.
Слепцов Степан Афанасьевич, Слепцов Савва Афанасьевич.
3. /Эмиэ
суураллыбыт/... Хоммуппут ый буолла, аргыстаһан кээлтэрэ, фроҥҥа
дылы олоччу... айаннаатыбыт. Москва куораты арҕаа
төбөтүнэн аастыбыт. Аҕыс
мэндиэмэннээх дьиэлэри көрдүбүт. Билигин Смоленскай уобаласка баарбыт.
Күн тура-тура сэриилэһии. Сэриигэ киирбиппит кулун тутар ый 2 күнүттэн
ыла. Бүгүҥҥэ
диэри охсуһуу тохтобула суох. Билигин да өллөххө боруок
суох курдук. Баччааҥҥа
дылы тыыннаах кэллибит. Сэрии иһигэр сылдьан киһи букатын куттаммат,
өстөөҕү
эрэ суох гынары толкуйдуугун. Бу уобаласка билигин улахан тымныы.
Биһиэнинээҕэр
тымныы, адьас соннуун сылдьыбыппыт икки ыйа чугаһаата.
Бу сэрии хонуутугар өлөр сылларыгар суруйбут суруктара. Ыстапаан сорох суруктара Арбын оскуолатын музейыгар харалла сытар. Савва Афанасьевич убайын кытта биир ротаҕа баар буолан сэрии буола турдаҕына убайа Ыстапаан саһан олорбут сиригэр артиллерия снаряда түһэн күдэҥҥэ көппүтүн көрөн айманан иирэн хаалар. Салгыы туох буолбутун сэрэйиэххэ эрэ сөп... Савва эмиэ сэрии хонуутугар охтубута.
Саллаат кэргэнэ Ирина Прокопьевна Хатырык маҕаһыыныгар үлэлии турдаҕына, 1942 сыл сайын фронтовик кэргэнэ Ыстапаан сэрии хонуутугар өлбүтүн туһунан хара суругу Модут олохтооҕо Гоголев Гавриил-Ньооппо почтальоннуу сылдьан туттарбыт. Ийэбит барахсан биллэриини ааҕаат өйүн сүтэрбит, хата ол кэмҥэ түһэн олорор ыалын дьоно бааллара, оскуола директора — Матвеев Гавриил Спиридонович, кини кэргэнэ Тулааһынаба Анна Яковлевна. Бу Ыстапаан чугас доҕотторо этилэр, ол да иһин Өрүүнэни ытыгылаан Хатырыкка кэлээтин кытта бэйэлэригэр олордубуттар. Гавриил Спиридонович доҕорун аһыйан, сонно тута армияҕа убайын оннугар барбыт уонна сэрииттэн төннүбэтэх.
Ийэбит төһө да ыар сүтүктэннэр, үлэтин толору оҥорбут. Бар дьонун эрэлин толорбут. Хотуна Алааппыйа ыарытыйар буолан «оҕоҕун көрсүһүө эбиккин» диэн, оҕотун аттыгар баар буолаары, салалтаны модьуйсан, Арбыныгар төннүбүт. Ол төннөн күн аҥаара сэбиэккэ — сэкирэтээринэн, күн аҥаара маҕаһыыҥҥа — атыылааччынан үлэлээбит.
Ийэбит 1992 сыллаахха сэриигэ охтубут буойун огдообото буолан социальнай харалтаҕа пособие түһэрээри оройуон Бэтэрээннэрин Сэбиэтигэр кэргэнэ сэриигэ баран өлбүтүн туһунан запрос көрдөөбүтүн, Сэбиэт бэрэссэдээтэлэ Афанасий Протопопов ирдэһэн Ыстапаан ханна көмүллэ сытарын булан, 1993 сыл муус устар 21 күнүгэр справка суруйан ыыппыт, онно «Слепцов Степан Афанасьевич 1942 сыл муус устар ый 10 күнүгэр Смоленскай уобалас Думиническай оройуонугар Поляни диэн дэриэбинэҕэ өлбүт» диэн суруйбут. Ол сылтан ыла «сэрии огдообото» диэн льготанан туһаммыт. Оттон «Память» кинигэ 2-с томугар 139 страницатыгар олох атыннык суруллубут: «Слепцов Степан Афанасьевич, рядовой 97 СД, 1905 г.р. уроженец Намского района, якут, призван ЯОРВК, погиб 07.44 г., захоронен в д.Полики Жиздринского района Калужской области». Бииргэ сэриигэ сылдьыбыт дьоннор кэпсээннэринэн, Ыстапаан саһан олорор сиригэр быраата Савва көрөн олордоҕуна бомба түһэн күдэҥҥэ көппүт. Ону убайын аһыйан өйүттэн тахсыар диэри аймаммыт. Савва «Память» кинигэ 3-с томугар 268 страницаҕа маннык киирбит: «Слепцов Савва Афанасьевич, 1911 г.р. призван ЯОРВК, умер в 1 — 1253. Захоронен в г.Омске». Кыра быраата Слепцов Гавриил Афанасьевич сэрииттэн аҥаар атаҕа суох буолан төннүбүт, кэлин сэриигэ эчэйбит баастарыттан уһуннук ыалдьан өлбүтэ. Ийэлэрэ Алааппыйа 1951 сыллаахха ас барбат буолан өлбүтэ. Эбэтигэр иитиллибит кыыс Варвара эбэтэ өлүөн иннинээҕи сылга Бугаев Василий Николаевич диэн киһилиин ыал буолбуттара, иккиэн сэрии кэннинээҕи олоҕу чөлүгэр түһэрэр үлэҕэ биир дойдулаахтарын кытта үлүмнэһэ үлэлээбиттэрэ. Түөрт уол, биир кыыс оҕону төрөтөллөр: уолаттар тыа хаһаайыстыбатын туруу үлэһиттэрэ, ыал аҕа баһылыктара буолан оҕо-уруу тэнитэн төрөөбүт дойдуларыгар олохсуйан олорбуттара. Өлүү-сүтүү Бугаевтары тумнубатаҕа — улахан уол Олег мотуорканан айаннаан иһэн ууга былдьаммыта, орто уол Борис ыарахан ыарыыга ылларан өлбүтэ. Соҕотох кыыстара Айталина Васильевна дьонун дьиэтигэр олохсуйан олорор. Өр сыл дьаһалтаҕа сүрүннүүр специалиһынан үлэлээн баран, билигин оскуолаҕа директоры иитэр үлэҕэ солбуйаачынан үлэлиир, кэргэннээх, биир кыыс оҕолоохтор. Бугаевтар улахан сиэннэрэ анал үөрэхтэри бүтэрэн тыанан, куоратынан үлэлии-хамныы сылдьаллар, ол курдук саамай улахан сиэн Индира республиканскай иһитиннэрэр-көрдөрөр хампаанньаҕа директорынан үлэлиир, күннэтэ кини кэрэ куолаһын радионан истэбит, арыт артыыстар концертарын салайар, сороҕор ыччаттарга араас шоу-мероприятиелары иилээн-саҕалаан ыытар.
Ыстапаан Өрүүнэтиттэн кыыһа Александра учуутал идэтинэн Кэбээйи Чагдатыгар үлэлии олорон, 1969 сыл бэс ыйыгар түөрт кырачаан кыргыттарын тулаайах хаалларан хара санаалаах эрин илиититтэн суорума суолламмыта. Ийэбит Өрүүнэ, күтүөтэ Дьөгүөр, быраатым Спартак буолан көмүс уҥуоҕун Чагдаҕа кистээн, үс кыыһы Намҥа илдьэ кэлбиттэрэ, үһүс кыыһы Ираны Кэбээйитээҕи эбэтэ көрдөһөн илдьэ хаалбыт. Кыргыттары ийэбин кытта көрөн-харайан киһи-хара оҥордубут: улахан кыыс Надежда Нерюнгри куоракка үрдүк үөрэхтээх учуутал, кэргэннээх, уоллаах кыыс оҕолоох; Христина — Модукка дьиэ-уот туттан олорор, түөрт оҕолоохтор, үс оҕо ыал буоллулар, биэс сиэннээхтэр; Августа ийэтин төрөөбүт дойдутугар Арбыҥҥа ыал буолан олорор, үс оҕолоохтор, идэтинэн учууталлыыр; Кэбээйигэ иитиллибит кыыс Ирина детсад воспитателэ идэлээх, түөрт оҕолоохтор, Чагдаҕа олороллор.
Сэриигэ баран хорсуннук сэриилэспит эһэлэрин олоҕун оҕолоро, сиэннэрэ салгыыллар, эйэлээх олоҕу араҥаччылыыллар, үүнэллэр, сайдаллар. Аны сиэн оҕолор сэрии хонуутугар геройдуу охсуһан охтубут эһэлэрэ ханна көмүллэ сытарын чуолкайдыахтара диэн эрэнэбин. Аны хаһан да сэрии буолбатын, дьон-аймах иллээх, дьоллоох олоҕо аймамматын! Баҕарабын Аан дойдуга өрүү күннээх күөх халлааны, ийэ, аҕа мичээрин, оҕо чаҕаарар саҥатын!
Ийэтин тылыттан ахтыыны суруйда Екатерина Афанасьевна Лукинова,
Өрүүнэ кыра кыыһа, Модут нэһилиэгин олохтооҕо