РУБРИКАТОР
ДЬЯКОНОВ НИКИТА МИХАЙЛОВИЧ
1921 с. Нам оройуонун Бөтүҥ нэһилиэгэр төрөөбүтэ. 1941 с. оройуон үөрэҕин салаатыгар бухгалтерынан үлэтин саҕалаабыта. 1942 с. кулун тутарга Нам оройуонун финансовай отделыгар инспекторынан үлэлии олорон, армияҕа ыҥырыллыбыта.
Сэриигэ 2-с Белорусскай фронт 78-с гвардейскай Лазовско-Брестскай стрелковай дивизиятын састаабыгар зенитной расчет командирынан сылдьыбыта. Гвардия старшай сержана Никита Михайлович Дьяконов Кыайыы үөрүүлээх күнүн Германияҕа Шверин куорат таһыгар көрсүбүтэ. Кини бойобуой наҕараадалара: Аҕа дойду сэриитин II степеннээх, Суворов III степеннээх уордьаннара, «Хорсунун иһин», «Варшаваны босхолооһун иһин», «Германияны кыайыы иһин» мэтээллэр.
Кыайыы КӨТӨЛЛӨӨХ дойдутугар кэлэн 1946 с. Хатырык оскуолатыгар военругунан анаммыт.
1947 с. Якутскайдааҕы педагогическай техникуму бүтэрбитэ. Бочуоттаах сынньалаҥҥа тахсыар диэри Хатырык оскуолатыгар начальнай кылаастарга учууталынан, физругунан, иитээччинэн, интернат сэбиэдиссэйинэн үлэлээбитэ.
1941—45 сс. Аҕа дойду Улуу сэриитин кыттыылааҕа, фронтовик учуутал, педагогическай улэ ветерана, улуус Бочуоттаах гражданина 89 саастаах Никита Михайлович биир дойдулаахтарын дириҥ убаастабылларын, киэн туттууларын, чугас дьонун сылаас тапталларын ылан Кыайыы 65 сылын тыыннаах көрсөр толору дьоллоох.
Из архива Управления образования
ПРИКАЗ №27
По Намскому районо от 25 февраля 1946 г.
§2
Военруком Хатырыкской семилетней школы назначить старшего сержанта тов. Дьяконова Никиту Михайловича.
§3
Предлагаю т. Дьяконову и Жиркову до 1 марта с/г закончить сдачу и приемку дел.
Зав районо Кривогорницын В.В.
ПРИКАЗ №245
По Намскому районо от 29 ноября 1946 г.
Физрука Хатырыкской семилетней школы тов. Дьяконова Никиту Миахйловичу командировать в Минпрос ЯАССР для получения промтоваров, выделенных школьным интернатам.
Срок командировки установить с 3 по 8 декабря 1946 г.
Зав. районо Кривогорницын В.В.
ДЬЯКОНОВ НИКИТА МИХАЙЛОВИЧ АХТЫЫТА
Мин 1942 сыл кулун тутарга Советскай Армия кэккэтигэр ыҥырыллан Намтан массыынанан айаннаан куоратынан, Алда- нынан Чульманынан Тыындаҕа тиийбиппит.
Барарбытыгар төрөппүттэрбит, дойдубут дьоно: «Охтоохтон охтумаҥ, саалаахтан самнымаҥ, кырыктаахтык кыргыһыҥ, уордаахтык охсуһуҥ!» — диэн киһини өрө күүрдэр тылларынан алҕаан сайыспыттыы далбаатыы хаалбыттара. Аҕам түүлүн олус биттээх дии саныыбын. Кини сарсыарда туран эттэ: «Бу киһи эргиллэн кэлиэҕэ. Түһээтэхпинэ Никита сүүрэн кэлэн буур туоһун аһара түстэ», — диэн.
Тыындаттан тимир суолунан илин диэки чугаһынан биир киһитэ-сүөһүтэ суох сиргэ кэлбиппит, карантиннанан баран, обмундирование уонна бирисээгэ ылбыппыт. Онтон өссө илин диэки границаҕа Маньчжурия чугаһыгар полковой оскуолаҕа ылыллыбыппыт. Усулуобуйата кытаанах этэ. Үксүгэр строевой подготовка, тактическай, огневой үөрэх уонна походтар буолаллара. Түүнүн таһырдьа тахсар кутталлаах этэ. Постка барбыт сорох дьон сураҕа суох мэлийэн хаалаллара диэн кэпсииллэр этэ да, биһигиттэн ким да сүппэтэҕэ, уоруллубатаҕа.
Итиннэ «Гора», «Малютка», «Сарасун», «Хоронор» диэн икки ардылара 30—50 км сирдэргэ көһө сылдьан үөрэммиппит. Занятиеларга уонна походтарга 82 мм, биирдиилэрэ 19, 20, 21 кг ыйааһыннаах миномет чаастарын сүгэ сылдьан, ойуурдаах, хайалаах сирдэргэ сэриилэһэргэ үөрэммиппит. Землянкаларга олорбуппут, ярустаах үргүлдьү хаптаһын наараларга кааскаларбытын кэппитинэн, сыгынньахтаммакка, боевой снаряжениебытын иилиммитинэн, винтовкаларбытын кууспутунан утуйан турарбыт. Дьоппуоннар суоһуур кутталлара баара. Кэнники от матараастарга утуйарбыт.
«Үөрэххэ ыарахан буоллаҕына, сэриигэ чэпчэки», — диэн үөрэтэллэрэ. Сайынын үөрэнэ-үөрэнэ границаны бөҕөргөтүүгэ үлэлээбиппит, таас сири хаһан траншеялары, проволочнай заграждениелары, противотанковай остуолбалары, сопкалар үрдүлэригэр наблюдательнай пууннары, доттары, дзоттары оҥортуурбут.
Ити үлэлэр барыта лом, лопата, кувалда инструменнарынан толоруллаллара олус сылаалаах, ыарахан этэ. Ас-үөл да мөлтөх этэ.
Алта ыйдаах полковай оскуоланы бүтэрэммит, младшай сержант званиетын ылбытым. 1942 сыл балаҕан ыйыгар биһигини, аҕыйах киһини Улан Удэ куорат чугаһыгар Дивизионнай станцияҕа алта ыйдаах офицерскай училищеҕа үөрэттэрэ ыыппыттара, онно эмиэ «Үөрэххэ ыарахан буоллаҕына, сэриигэ чэпчэки» диэн принцибинэн кыһыҥҥы сэрии усулуобуйатыгар үөрэппиттэрэ. Училищеҕа түөрт ый үөрэммиппит кэннэ туох да звание биэрбэккэ, 1942 сыл ахсынньы бүтэһигэр арҕаа фроҥҥа бараҕыт диэн тимир оһохтоох табаарынай вагоннарга олордуталаан тус арҕаа диэки ыыппыттыра да, тимир суол загруженнай буолан, онно-манна тохтуу-тохтуу бэрт бытааннык айаннаан, Москваҕа, онтон эмиэ өр айаннаан Курскай таһыгар «Горелый лес» диэн тиийбиппит. Курскай буруолуу, умайа турар этэ. Мантан ыла сэрии полосатыгар запасной чаастарга сырытыннарбыттара. Передовойга көҕүрээбит чаастары толорор запасной чаас этибит.
Передовойу батыһан элбэх да сири сатыы хаампыппыт. Онтон Харьковынан, Киевинэн айаннаан Сарны куоракка тиийбиппит. Онно сэрии полосатыттан дьону хомуйан, офицерскай училище аһыах буолбуттарын немецтэр билэннэр, хас киэһэ аайы 11 чаастан 3 кун устата буомбалаабыттара. Урут немецтэр штабтанан олорбут 3-4 этажтаах корпустарыгар олорбуппут. Киһи уунан тиийэр гына үрдүктээх, бүтүннүүтэ хас да хос колючай проволоканан төгүрүтүллүбүт дьиэлэр этилэр. Бомбалааһын кэмигэр түүн мантан тахсан куотарга шинельгин үөһэ быраҕан, онно талаһаланан куотаҕын. Бомбалааһын тимир суолу алдьаппыта, элбэх киһи өлбүтэ, араанньы буолбута. Училище аһыллыбатаҕа, дьонун тарҕаппыттара.
Биһиги арҕаа Украина дуу, Белоруссия дуу сирдэринэн сылдьан бандеровецтары, бульбаштары о.д.а. баандалары кытта охсуспуппут. Ол дьон ойуур быыһыттан ытыалаан баран куотан, саһан хаалаллара.
Белоруссияҕа 1944 сыл Брест куораты, Польшаҕа 1945 с. Модлин (Новогеоргиевск), Торунь (Торун) крепость куораттары, Шлохау, Штегере, Хаммерштайн, Вальденберг, Бублиу, Данцигка киирэр суолга немецтэр обороналарын күүстээх тирэх пууна буолбут Бытов (Бютов) куораттары, улахан суолталаах военнай-морской база буолбут, Балтийскай муора бөдөҥ портовой Гдыня куораты ылаттыыр сэриилэргэ кыттыбыппыт. Польша сиригэр Швекатовка диэн тимир суол станцията баар сиригэр дивизия штабын харабыллаан турдахпытына, төгүрүктээһиҥҥэ түбэспит Торуньскай группировка тоҕо анньан тахсан, передовойга бэйэлэрин сэриилэрин кытта холбоһоору кэлбиттэригэр биһиги зенитнэй ротабыт, учебнай рота уонна ханнык эрэ артиллерийскай чаас буолан охсуспуппут. Штаб эмиэ ытыаласпыта. Манна хабыр хапсыһыы булбута. Штабка баар артиллерия командира Большанин хайдах эрэ быһа астаран куотан истэҕинэ, немецтэр өлөрбүттэрэ.
Биһиги ротабыт 4 зенитнэй пулеметунан ытыаласпыта. Пулемет расчета 3 киһилээх этэ. Онтон сорохторуттан биирдии-иккилии киһи ордубута. Мин расчеппуттан подносчик Аржановиһы сүүскэ түһэрэн өлөрбүттэрэ. Наводчик Гатюлюгы илиитигэр араанньы оҥорбуттара, санбатка ыыппытым да, төннүбэтэҕэ. Онон пулемеппар соҕотоҕун хаалан сэриилэспитим.
Копыл диэн уол расчекка соҕотох хаалан баран, уолуйан, аппатыҥы сир устун ыһыытыы-ыһыытыы сыыллан иһэр этэ. Мин, көмөлөһүннэрээри ыһыытаан көрбүтүм да истибэтэҕэ. Бу Копыл кэнники ханнык эрэ нэһилиэнньэлээх пууҥҥа, суолу туорааһыҥҥа, икки массыына утарыта аасыһыытыгар киирэн биэрэн, кузовтарга эриттэрэн өлбүтэ. Ити курдук араас быһылааннар элбэх этилэр. Сорохтор соҕотоҕун сылдьан мэлийэллэрэ.
Швекатовка станцияҕа биһиги туһаайыыбытагар элбэх немец өлбүтэ уонна араанньы буолбута. Комдив Ингулатов кэлэн көрөн баран: «Зенитчиктэр маладьыастар, наҕараадалыахпыт», — диэбитэ. Кыттыбыт дьон үксэ наҕараадаҕа түһэриллибитэ. Миэхэ «За отвагу» мэтээл бэриллибитэ.
Буг, Висла өрүстэр кытыыларыгар окуопаҕа уу киирэн, биир ойоҕоскутган атын ойоҕоскор эргийэҥҥин куурдунаҕын. Оннук инчэҕэй сир этэ.
Биирдэ, Варшава куорат чугаһыгар киэһэлик кыра хуторга тохтотон, огневой позицияны оҥосторго бирикээстээбиттэрэ. Биһиги тиэтэлинэн ячейкаларга пулеметтарбытын туруора тахсыбыппыт. Бэйэбитигэр дириҥ саһар сир оҥостубуппут. Сирэ кумах буолан түргэнник бүтэрбиппит. Ол кэмҥэ Варшава үрдүнэн быһыылааҕа, салгын шара («Колбаса» диэн ааттанааччы) тахсыбыта уонна биһигини квадратка устан ылбыт быһыылааҕа. Эмискэ снарядтар уһууран кэлэн түһүтэлээтилэр. Ол икки ардыгар хараҥаран барда. Биһиги окуопабытыгар сүүрдүбүт. Иннибэр взвод командира иһэр этэ. Мин туох баарбынан окуопа диэки ыстанан кэбиспитим. Командир Бондаренко табыллан, окуопаҕа успейдаабакка өлөн хаалбыта. Снарядтар утуу-субуу чаас холобурдаах кэлэн түһүтэлээтилэр да, дьолго киһилээх окуопалары таппатылар. Халлаан сырдаан эрдэҕинэ көрбүппүт — Бондаренко түөһүн оскуолка тоҕо көппүт, комсомольскай билиэтэ бытарыйа ыһыллан хаалбыт, сорох пулеметтарбыт кыҥыыр чуолҕаннарын оскуолкалар быһыта көппүттэр этэ.
1945 с. Германияҕа, муус устарга быһыылааҕа, Анклам, Мекленбург, Фридланд, Нойбрандербург, Лихен куораттары ылан, Мекленбург провинцияҕа киирэр сэриигэ кыттыбытым. Штральзунд, Гриммен, Демминмалхин, Барен, Везенберг, Росток, Вар- немюнте, Рибнитц, Марлов Лаате, Глетеров, Миров, Барт, Бад, Доберан, Нойбуков, Варин, Виттенберг куораттары ылыыга кыттыбыппыт.
Одер өрүһү биһиги чаастарбыт туораабыттарын кэннэ, бэлэм муостанан сэриитэ суох туораабыппыт. Германия сиригэр элбэх сирдэри ылаттаан, Берлиҥҥэ барар 2 барыылаах шоссеҕа тахсыбыппыт уонна Берлини ааһа түһэн арҕаа сэриилэһэ-сэриилэһэ бара турбуппут. Ол түмүгэр ити ахтыллыбыт элбэх куораттар босхоломмутгара.
Ыам ыйын 8 күнүгэр, биир кыра нэһилиэнньэлээх пууну улахан утарсыыта суох ылбыппыт уонна онно тохтоон турбуппут.
Бу күннэргэ биһиги сэриилэрбит, Эльбаҕа, союзниктары кытта холбоспуттар этэ.
Ыам ыйын 9 күнүгэр союзтаах английскай сэриилэр бэрэстэбиитэллэрэ генерал арыалдьыттарын кытары кэлэн биһиги генералбытын кытта көрсүбүтэ.
Кыайыы буолбута, улахан үөрүү-көтүү, долгуйуу! Сэриигэ сылдьан наҕараадаларым: «За отвагу», «За освобождение Варшавы», «За победу в Великой Отечественной войне» мэтээллэр, элбэх куораттары ылыыга актыыбынай кыттыым иһин Сталин 7 махтал суруктара, маны таһынан кэнники Ада дойду сэриитин II степеннээх уордьана, юбилейнай мэтээллэр.
Сэрии суоһа-суодала сүрдээх этэ. Сир ньиргийэрэ, күн кытары өһөрө. Ийэ дойду ынчыктыыр курдук буолара, үөһэтгэн бомба түһэн бурдайара, ыраахтан орудиелар снарядтара тэлитэ тэбэллэрэ. Тыас-уус, аан-туман буолара, автомат, винтовка буулдьата куһуурдара, танкалар силбиэтэһэллэрэ, киһи тылынан сатаан эппэт аан холоруга буолара. Манна биһиги күүстээхпит, өстөөх мөлтөх диэн улахаҥҥа уурбат курдук сыһыаннаһар эбэтэр аһара куттас, саллар-уолуйар сатаммат буолара.
Сэриигэ сымса, күүстээх, сатабыллаах буолуу, сэрии сэбин үчүгэйдик баһылыыр наада. Оскуолаҕа байыаннай дьыаланы үөрэтии, армияда үчүгэй эрчиллии наада.
Дьяконов
Никита Михайлович,
сэрии уонна педагогической улэ ветерана
1999 сыл, кулун тутар 11 кунэ, Хатырык