РУБРИКАТОР
«ГИТЛЕР АРҔАҔАР ТИИЙСИБИТИМ»
Хас биирдии киһи бэйэтэ да билбэтинэн олох остуоруйатын үөскэҕэ. Нэһилиэкпит аайы оскуолаларга музей тэриллэн эрэрэ кэрэхсибиллээҕин ааһан, туһата, суолтата улахан: аҕыйах ахсааннаах саха омуга кэмигэр элбэх оскуоланы аһан, ыччаттары сырдыкка, көҥүл олоххо тардар учууталларданан билиҥҥээҥҥэ дылы сүппэккэ-иҥмэккэ күүстээх омук ортотугар саха омук буолан сириэдийэн олордохпут.
Никита Михайлович 1939 с. Сэбиэт былааһа саҥа чэчирээн эрдэҕинэ Нам 7 кылаастаах сэкийиэм оскуолатын бүтэрэн Дьокуускайдааҕы финансовай техникумҥа үөрэҕин салҕаабыта. Ол эрээри Аан дойду иккис сэриитэ саҕаланан Намнааҕы үөрэх салаатыгар бухгалтерынан үлэлээбитэ. Уоттаах сэриигэ 1942 с. 2-с Белорусскай фроҥҥа зенитнэй расчет командирынан анаммыта уонна Белоруссия, Польша, Германия кэмэ суох элбэх куораттарын, селоларын босхолуурга кыттыспыта.
Сэриигэ суолтата кыра диэн кыргыһыы суох. Сааны-саадаҕы туттуҥ да дойдуҥ, дьонуҥ-сэргэҥ туһугар олоххун харыстаабакка туруулаһаҕын. Оннооҕор биир томтору өстөөхтөртөн босхолуур иһин төһө эмэ сэбиэскэй буойун күн сириттэн матар. Польша сиригэр баар Швекатовка диэн тимир суол станциятыгар хабыр хапсыһыыны Никита Михайлович долгуйан олорон кэпсиир.
«Биһиги ротабыт түөрт зенитнэй минометунан ытыаласта. Расчет үстүү киһилээх. Мин дьоммуттан снаряд таһааччы Аржаковиһы сүүскэ түһэрэн сонно өлөрдүлэр. Наводчик Гатюлюгу илиитин тоҕо ыппыттарын санбатка ыыттым. Соҕотоҕун хаалан үс киһи үлэтин толорон тохтоло суох ытыалаһа сырыттахпына чугастааҕы расчеттан Копыл диэн уол зениткэҕэ соҕотох хаалан баран уолуйан ыһыытыы-ыһыытыы үнэн муҥнанан иһэрин сэриилэһэрим быыһыгар көрөн көмөлөһүннэрээри ыҥыран көрбүтүм да истибэтэҕэ: сир ньиргийэн, буулдьа, снаряд иһиирэн олорор.
Бу уол кэлин нэһилиэнньэлээх пууну көмүскэһэ сылдьан суолу туорааһыҥҥа икки массыына аасыһыыларыгар кузовка эриттэрэн өлбүтэ. Сэриигэ араас түбэлтэ сүрдээх элбэх буолааччы. Сорохтор соҕотоҕун хаалан мэлийээччилэр. Ити курдук бу кыргыһыыга 12 киһилээх зениткэттэн икки-үс эрэ киһи ордон хаалбыта. Миэхэ манна «Хорсунун иһин» мэтээли туттарбыттара.
Онтон биирдэ Варшава чугаһыгар гитлеровецтар халбаһыы диэн ааттанар салгын шарын Варшава үрдүнэн ыыттылар. Кини биһиги оҥостубут позициябытын бэйэтин квадратыгар киллэрбит. Өстөөх артиллерията ытыалаата, самолеттар буомбалаатылар. Биһиги туох баар күүспүтүнэн сынньана олорбут сирбититтэн позициябытыгар ыстанныбыт. Мин иннибэр взвод командира Бондаренко сүүрбүтэ. Ол гынан баран табыллан охтон түстэ.
Сарсыарда борук-сорукка көрбүтүм: Бондаренко түөһүн оскуолка тоҕо көппүт, комсомольскай билиэтэ бытарыйан хаалбытын тыыннаах орпуттар кутуруйа көрбүппүт. Өстөөххө кырыктаах санаабыт өссө күүһүрбүтэ. Чаас устата үөһэннэн-аллараанан ытыалаабыттара да биһиги позициябытын ыһыктыбатахпыт. Күн-түүн тохтоло суох уоттаах сэрии ортотунан, кинини аргыстанан Гитлер арҕаҕар Германияҕа тиийбитим.
Сүрдээх элбэх араас сэбиэскэй омуктары кытта доҕордоһон, биир киһи курдук ньыгыл санааланан дойдубутуттан өлөр өстөөхпүтүн үүрэн Германия 22 улахан куоратын ылсан, Одер өрүһү туораһан, Берлини ааһа түһэн сэриилэһэ-сэриилэһэ арҕаа бара турбуппут. Германия сиригэр сэрии былаһын тухары элбэх доҕотторбун сүтэрэн, ыам ыйын 9 күнүгэр биһиги аармыйабытын кытта союзтаах английскай сэриилэр бэрэстэбиитэлэ генерал арыалдьыт бөҕөлөөх кэлэн биһиги генералбытын кытта көрүстэ. Сэрии бүттэ, улахан үөрүү-көтүү, долгуйуу буолла!»
Дойдутугар төннөөт да 1946 с. Хатырык оскуолатыгар учууталынан уонна военругунан педагогическай үлэтин саҕалаабыта. Улуус Ытык киһитэ, ветеран учуутал Н.М. Дьяконов эдэр сааһын ынырыктаах аргыһын сэриини: «сир-халлаан ньиргийэн олорор, күннэри-түүннэри буулдьа иһиириитэ, снаряд дирбиэнэ, сарсыарда эрдэттэн күн өлө кытаран тахсар, будурҕан буор, буруо өрүкүйэр, аттыгар бааһырбыт, өлөн эрэр дьон хаһыыта, ынчыга — үйэҕэр умнуллубат чахчы» диэн ахтар.
Орто уҥуохтаах, дьарамай, сэмэй саха уола хайдах ити үлүгэртэн тыыннаах орпутун бэркиһии саныыгын. Онуоха кини: «Өстөөх мөлтөх диэн аахайбат буолуу табыллыбат, сыыһа. Эбэтэр куттанар, саллар, уолуйар эмиэ сатаммат. Сэриигэ сымса, күүстээх буолуохтааххын. Сатабыл, ол аата сэриилэһэр тэрилгин куруук көрүнэр, үчүгэйдик билэр, баһылыыр наада. Доҕотторгор эрэл сүтүө суохтаах. Билигин оскуолаларга байыаннай дьыаланы үөрэтэр олох ирдэбилэ дии саныыбын», — диэн сэриини Берлинтэн тыһыынчанан биэрэстэ ыраах турар Шверин куоракка түмүктээбит, Аҕа дойду сэриитин иккис степенэ уордьаннаах, уон үс мэтээллээх, Кыһыл Аармыйа Кылаабынай Командующайа Советскай Союз Маршала И.В. Сталинтан сэттэ Махтал суруктаах, Президент М.Е. Николаевтан уонна Дьокуускай дьаһалтатын баһылыга И.Ф. Михальчуктан сэриигэ бойобуой сырыыларын иһин үс бэлиэлээх, төрөөбүт улууһуттан сүүрбэ Бочуотунай грамоталаах, дипломнаах минометчик, эйэлээх олоххо хоодуот үлэһит Н.М. Дьяконовы учуутал, оҕо аймах, биир дойдулаахтара кини 81 сааһын үөрэ-көтө көрсөбүт.
В. ШАПОШНИКОВА,
Хатырык оскуолатын музейын архивыттан