РУБРИКАТОР

АҔАБЫТ МЭТЭЭЛЭ

1941 сыллаахха атырдьах ыйын 10 күнүгэр Салбаҥтан бастакы хомуурга ыҥырыллан, аҕабыт Новгородов Михаил Васильевич Аҕа дойду Улуу сэриитигэр барбыта. Ол саҕана бу төрөөбүт сирин-уотун, таптыыр кэргэнин, үс оҕотун хаалларан, өйүгэр-санаатыгар чугас эрээри кый ыраах дойдуга аттаныытын, ол саҕана бары сэриигэ ыҥырыллыбыт эдэркээн дьон курдук, «Ийэ сирбин көмүскүөм» диэн кытаанх санаата киниэхэ арахсыы ыар түгэнин мүлүрүппүт буолуохтаах.

Уоттаах сэрии бастакы ыйдарыгар тиийбит дьон, маҥнайгы үгүс эрэйи-кыһалҕаны көрсүбүттэрэ. Ону бүгүҥҥү көлүөнэ ааҕан, көрөн, истэн билэбит. 1942 с. кулун тутар 14 күнүгэр аҕабыт тимир суол станциятын босхолооһуҥҥа утары киирсиигэ уҥа атаҕын уллуҥун үөһэ өттүнэн араанньа буолбута. Сэрии хонуутуттан санитардар барахсаттар таһааран, санчааска ыыппыттар, онно урут Сибииргэ олоро сылдьыбыт хирурга түбэспитин, киһитэ киниэхэ олус амарахтык сыһыаннаспытын махтанан ахтара. Хас да куоратынан эмтэнэн, бүтэһигин Омскай госпиталыгар сыл аҥара курдук сытан атырдьах ыйын 10 күнүгэр атаҕар икки баттыктаах турар буолбут. Бу курдук уоттаах сэрии бары ыарын, кыһалҕатын көрсөн, күн сирин көрүөхтээх сэттэ оҕотун кута тардан, аҕабыт тыыннаах эргиллибитэ. Хаалбыт үс оҕотуттан биир эрэ оҕото аҕатын көрсүбүтэ.

Аҕабыт сэрии туһунан мээнэ кэпсээбэт этэ. «Мин кылгастык сэриилэстэҕим, оннооҕор дьон 4-5 сыл устата сылдьыбыттара. Туох да уһулуччу хорсун быһыыны оҥорботох киһибин», — диирэ. Кэлин кырдьан олорон кэпсиир буолта: «Ас букатын мөлтөх, нуорма диэн суох, туох ас кэлэринэн аһыыбыт, таҥас эмиэ суох, сорох ардыгар таҥастыын синиэлбитигэр сууланан утуйарбыт. Сорох күн 100 грамм суухаранан туоруурбут, хаары уулаан иһэрбит. Миин да, чэй да суох буолар этэ. Түүнүн землянкаларга эҥин хоннороллоро, сороҕор дьиэҕэ. Күнүһүн сэриилэһэҕин. Сэрии буолбут миэстэтигэр дьиэ-уот алдьаныыта сүрдээх этэ, киһи олорор дэриэбинэтигэр кырдьаҕастар эрэ баар буолаллара, эдэрдэрин олох көрбөт этибит», — диэн ахтара.

Бу манна аан бастаан окуопаҕа олорон эрэ хонуу, суукканы суукканан аһаабат буолуу, хаарынан тамаҕы илитии, үрдүгүнэн буулдьа быыстала суох чыһыырыыта, аттыгар буомба кэлэн эстиитэ кинигэҕэ, киинэҕэ эрэ буолбатын, маны барытын аҕабыт эмиэ ааспытын билбиппит, өйдөөбүппүт. Кини Арҕааны фроҥҥа 26 дивизия (34 армия) 7-с рота 2-с взводугар Москва-Ленинград «билиҥҥинэн Санкт-Петербург) икки ардыларынан сэриигэ сылдьыбыта.

Сэрии силлиэтин барытын тулуйарыгар дойдутугар бэриниилээҕэ, эппиэтинэстээҕэ, тулуурдааҕа көмөлөспүт буолуохтаах. Сэриигэ барыан иннинэ аҕата эрдэ өлөн, 9 сааһыттан оттоһон, бурдук быһан, тардан, онтон да атын дьиэ ис-тас үлэтигэр дьонугар көмөлөһөн, үлэҕэ-хамнаска эриллэн улааппыта. Улаатан 19 сааһыттан кыһыҥҥы бытархан тымныыларга таһаҕас тиэйиитигэр түөрт төгүл 60-тан тахса көстөөх сиргэ бара сылдьыбытын саллан олорон кэпсиирэ. Ол Аллаах Үүҥҥэ, Моой үрэххэ 30-35 көлөнөн таһаҕас таһаллара үһү. Биирдии сырыы 30-40 хонук буолар эбит. Аара хонор дьиэлэрэ мөлтөх, кыараҕас, аттарын сиир отун, сиэмэтин тиэнэн, бэйэлэрэ өйүөлэнэн сылдьаллара. Хайа быыһыттан тымныыга да уута сүүрэн тахса турар таас үрэҕи батыһа 8-9 күннүк сир устата айанныыр эрэйдээх сирдэрдээх эбит.

Аҕа дойду сэриитин бастакы сылларыгар «За отвагу» уонна «За боевые заслуги» эрэ диэн 1938 сылтан олохсуйбут бойобуой наҕараадалар бааллара. Аҕабыт 1942 с. күһүн «Хорсунун иһин» мэтээллээх төннүбүтэ. 1995 с. Кыайыы 50 сылыгар сэрии бастакы сылларыгар «Хорсунун иһин» мэтээлинэн наҕараадаламмыттарга. Аҕа дойду сэриитин I степеннээх уордьанын туттарбыттара. Оҕолоро, сиэннэрэ, аймах дьоно үөрэн-көтөн эҕэрдэлээбиппит, барыбытын күндү киһибитинэн киэн туттуу иэйиитэ кууспута.

Бу курдук аҕабыт хорсун саллаат буолан, уоттаах сэриигэ сэриилэһэн, тыыннаах эргиллэн кэлэн тыылга үтүө суобастаахтык, чиэһинэйдик үлэлээн Улуу Кыайыыны уһансыбыта. Бүгүн дойду үрдүнэн Кыайыы 65 сыллаах өрөгөйдөөх үбүлүөйэ бэлиэтэнээри турдаҕына, аҕабытын, эһээбитин, хос эһээбитин саныыбыт, кини сэмэй эрээри хорсун олоҕор сүгүрүйэбит.