РУБРИКАТОР
Протопопов Афанасий Андреевич
(1924—2003 сс.)
Сэрии, үлэ ветерана, Саха АССР культуратын үтүөлээх үлэһитэ, ССРС культуратын туйгуна, Нам оройуонун бочуоттаах гражданина. 1924 с. II Хомустаах нэһилиэгэр дьадаҥы бааһынай дьиэ кэргэҥҥэ төрөөбүтэ. 1932 сылтан саҕалаан II Хомустаах, Партизан, Нам оскуолаларыгар үөрэнэн, 1942 сыллаахха 7-с кылааһы бүтэрбитэ. 1942-1943 сс. «Хатас» холкуоска кыладыапсыгынан үлэлээбитэ.
1943 сыл бэс ыйыгар Советскай Армияҕа ыҥырыллан, 1944 сыл ахсынньы ыйга диэри сулууспалаабыта. Дойдутугар төннөн холкуос суотчутунан, бэрэссэдээтэл солбуйааччытынан, ааҕар балаҕан сэбиэдиссэйинэн үлэлээбитэ.
1946-1949 сс. республиканскай культпросвет училищеҕа үөрэммитэ. 1949-1954 сс. Нам райсоветын культурнай-сырдатар үлэҕэ отделын инструкторынан, 1954-1969 сс. бу отдел сэбиэдиссэйинэн, 1969-1973 сс. Анаабыр оройуонугар культура отделын сэбиэдиссэйинэн, 1973-1981 сс. Нам оройуонун райпотребобщество правлениетын кадрга солбуйар бэрэссэдээтэлинэн үлэлээбитэ. Пенсияҕа тахсан баран уһун сылларга араас общественнай үлэлэргэ таһаарыылаахтык үлэлээбитэ, ол курдук, 1981-1992 сс. Уус Алдан, Нам оройуоннарын истибэттэр обществоларын бэрэссэдээтэлинэн, революционнай, бойобуой, үлэ Албан аат кулуубун бэрэссэдээтэлинэн, 1992-1998 сс. ветераннар улуустааҕы сэбиэттэрин бэрэссэдээтэлинэн үлэлээбитэ. Кэргэнинээн 5 оҕону иитэн улаатыннарбыттара, элбэх сиэннэр, хос сиэннэр бааллар.
Наҕараадалара: Албан Аат
III
степеннээх,
Аҕа дойду сэриитин
I
степеннээх
уордьаннар, «Хорсунун иһин», «Аҕа дойдуну көмүскүүр Улуу сэрии
1941-1945 сс. килбиэннээх үлэтин иһин» мэтээллэр, 3 төгүл Саха АССР
Верховнай советын, 2 төгүл ССРС культуратын министерствотын, 2 төгүл
РСФСР культуратын министерствотын, 3 төгүл ветераннар киин сэбиэттэрин
бочуотунай
грамоталара.
1943 сыл бэс ыйыгар Советскай Армия кэккэтигэр ыҥырыллыбытым. Бастаан Чита уобалаһыгар Даурия станцияҕа байыаннай үөрэххэ сылдьыбытым. Онтон сэтинньи ыйга Казань куоракка младшай командирдар оскуолаларыгар үөрэххэ ыыппыттара. Онно үс ый үөрэтэн баран, сержант званиелаах сэриилэһэр фроҥҥа ыыппыттара. Бастаан Кривой Рог куоракка сэриигэ бастакы сүрэхтэниини барбытым. Онно тэргэннэр, бомбалар эстэр дарбааннарын, дьон өлөн эрэр хаһыыларын-ыһыыларын аан маҥнай истибитим, көрбүтүм. Николаев диэн куораты босхолоон баран, Одесса куораты 1944 сыл кулун тутар ыйга улахан кыргыһыынан ылбыппыт. Одесса куорат босхоломмутун кэннэ, биһигини Бессарабия, билиҥҥитэ Молдавия сиригэр киллэрбиттэрэ. Онно Тирасполь куораты босхолооһуҥҥа улахан кыргыһыы буолбута. Ордук Днестр өрүһү туорааһыҥҥа элбэх өлүү-сүтүү тахсыбыта. Мин взвод ручной пулеметчигынан былаһын тухары сылдьыбытым.
Мин сулууспалыыр чааһым Днестр өрүһү туораары үс күнү быһа бэлэмнэммитэ. Үһүс күн түүнүгэр командование өрүһү туоруурга бирикээс биэрбитэ. Саллааттар оҥочоҕо, болуокка олоро-олоро өрүһү туораабытынан барбыппыт. Мин уон киһилээх оҥочоҕо Уус Алдантан Прокопий Черноградскай диэн киһилиин устан испитим. Өстөөх уҥуор биэрэктэн күүстээх уоту аһан советскай буойуннары чаҕытар санаалааҕа. Лодкаҕа олорон испит Прокопий Черноградскай буулдьаҕа таптаран ууга түһэн өлбүтэ. Өрүһү ортолоон истэхпитинэ аттыбытыгар снаряд дэлби барбыта даҕаны, оҥочобут түҥнэстэн хаалбыта. Тимирэ-тимирэ дагдайан өстөөх бөҕөргөтүнэ сытар биэрэгэр харбаан тиийэн, ааҕынан көрбүппүт түөрт эрэ киһи биэрэккэ тиксибит этибит. Ол курдук биһиги буойуннарбыт өрүһү харса суох туораан өстөөҕү атаакалаан чугуппуттара.
Нөҥүө күн биһиги батальоммут Антоновк диэн дэриэбинэни курдуу сыппыта. Командование биһиги взводпутугар өстөөх биллибэт күүстэрэ саһа сылдьан биһиги ааһан иһэр сэриилэрбитин, самолеттары ытыалыылларын булан суох оҥорорго бирикээстээбитэ. 25 киһи буолан кукуруза хойуу угун быыһынан айаҥҥа туруммуппут. Мин ручной пулеметчик быһыытынан, взвод уҥа өттүнэн баран испитим. Кукуруза киһини сабар үрдүктээх буолан, аттыгар иһэр киһини тыаһыттан эрэ хайа диэки хамсыырын сабаҕалыырым. Сотору буола-буола өстөөхтөр кыра бөлөхтөрүн булан ытыалаһарбыт.
Мин эмискэ дириҥ баҕайы көҥүс аппаҕа кэтиллэ түспүтүм. Аппанан киэҥ айан суолун устун өстөөх тыһыынчанан саллааттара маскировкаланан баран, айаннаан иһэллэрэ. Тэлиэгэлэрин, пушкаларын хойуу баҕайы талаҕынан бүрүйбүттэрэ, талах ойуур турарын курдук этэ. Фашистар биһигини көрө охсон ыһылла түстүлэр уонна сыыры дабайбытынан бардылар. Өстөөх баһыйар күүстэрин кытта тутуһан туран ытыалаһыы буолбута. Миигиттэн арыый тэйиччи баар табаарыспын өстөөхтөр тутан, курун, синиэлин устан ылалларын, «Рус, рус» диэн үөхсэллэрин истибитим. Онтон чааспар баран тыллыы охсор өй киирбитэ да, сонно тута кукуруза угун быыһыгар дьылыс гынан хаалбытым. Барбахтаабытым кэннэ кукурузам бааһыната бүтэн хаалла. Икки сүүсчэкэ миэтэрэлээх сиргэ атын бааһына көстүбүтэ. Онно харса суох түһүнэн кэбиспиппин, өстөөхтөр көрөн ытыалаан куһуйдулар. Дьолго биир да буулдьа таппата. Онон кукурузам бааһынатын этэҥҥэ булан, охтон түһэн сынньанным. Ол сыттахпына маҥан аттаах немец саллаата аттыбынан көтүтэн ааста. Ыппакка хаалбыппыттан наһаа кыһыйа санаатым. Аны көрдүм да, ытан иһиэм диэн бигэтик сананным. Били киһим миигин булбата быһыылаах, төттөрү тэптэрэн иһэрин көрөн, пулемет уотунан саба тибииртим. Киһим атын самыытыгар тиэрэ түһэн эрэрин, көрөн хааллым. Утаакы буолбата икки аттаах киһи сүүрдэн иһэрин көрдүм, үчүгэйдик бэлэмнэнэ сытан сыалбар киллэрдим уонна чугаһатан баран, ытыалаан кэбистим.
Ол кэннэ инним диэки эмиэ сүүрдүм. Ол сүүрэн иһэн көрбүтүм, мин взводум биир саллаата миэхэ утары сүүрэн иһэр эбит. «Валерка» диэн хаһыытаабытынан сүүрэн тиийэн истэхпинэ, утары ытыалаан куһуйда. Чугас аппаҕа түһэн биэрэн тыыннаах ортум. Киһим куотан дэриэбинэ биир дьиэтигэр дьылыс гынан хаалла. Кэлин билбитим, немец саллаата кубулуна сылдьыбыт эбит.
Бэрт эрэйинэн батальон командирыгар тиийдим. Туох быһылаан буолбутун сиһилии кэпсээтим. Ол бириэмэҕэ биһигини кытары барсыбыт эдэр узбек уола кэллэ уонна мин кэпсээбитим курдук кэпсээн биэрдэ.
Батальон командира атын чаастартан эбии күүс көрдөөн ылбыта. Түүн үөһэ өстөөх саллааттара тоҕо анньан киирдилэр. Сарсыардааҥҥа диэри ынырыктаах кыргыһыы буолла. Мин пулемеппунан харса суох ытыалаан куһуйбутум. Онтон атаакаҕа турбуппут. Олох чугас киирэн тутуһан туран, ыстыыгынан үөлсүү буолбутугар өстөөхтөр тулуйбатылар. Тиһэҕэр өстөөх 800 киһитин өлбүтүнэн, бааһырбытынан, билиэн биэрэн куоппуттара.
Чааспытын өстөөхтөн быыһаабыппыт, разведкаҕа тыыммытын харыстаабакка сыддьыбыппыт иһин, мин уонна узбек уола Албан Аат III степеннээх уордьанынан наҕараадаламмыппыт.
Сэрии уотугар сылдьан туох-туох буолбатаҕай?! Румынияҕа киирэн баран, танкалары утары хабыр хапсыһыыны субу буолбут курдук өйдүүбүн.
Биир дэриэбинэ иннигэр кураанах сири булан траншея хастан сыппыппыт. Разведка биллэрэринэн, биһигини утары өстөөх танкалара бааллара. Онон танкалары уматар гранаталарбытын бэлэмнэнэн кэтэһэн сыппыппыт. Өр өтөр буолбата, сирбит ис-иһиттэн ньиргийэн, мэктиэтигэр титирииргэ дылы буолбута. Танкалар... Сүүнэ тимир күтүрдэр бу тоҕо анньан иһэллэрэ. Ол эрээри сэрии бастакы сыллара буолбатах, маннааҕар буолуох уокка буспут-хаппыт саллааттар бэйэлэригэр бүк эрэнэн, ама да тимирин иһин, хотутар инибит диэн санаалаахтара. Икки противотанковай сааларбыт сотору соҕус тибиргээбитинэн барбыттара.
Мин Гриша диэн Ставропольскай кыраай уолунаан биир окуопаҕа баарбыт. Кини уматар бытыылкалардааҕа, мин түөрт гранатаны холбуу баайбытым. Уҥа өттүбүтүгэр икки танканы хайы үйэ умаппыттара, санаабытын көтөхпүтэ. Гриша биһигини көрбүтүнэн, биир танка ньирилэтэн иһэрэ. Олох чугаһаабытын кэннэ, Гришам хараҕынан «гранатаҕын бырах» - диэн имнэммитэ. Мин гусеницатын аннын диэки холбуу баайыллыбыт гранаталарбын элитэн кэбиспитим. Тыас-уус, буор бурҕайыыта буолбута. Буруо-тараа арыый уҕараабытын кэннэ көрбүппүт: танка көлүөһэтин тиһилигэ быһа баран, тула холоруктуу сылдьар эбит. Гриша тугу эрэ хаһыыра түһэн баран, уматар бытыылкаларын биир-биир танка диэки кыыраппыта. Уот өрө уһуура түспүтэ. Фашист танкистара үөһээ люктарынан умайан күлүбүрүү турар танкаттан, куотан көрбүттэрин чугастааҕы траншеяттан автоматынан ытыалаан кэбистилэр.
Бу кыргыһыы иһин танкалары умаппыт атын саллааттары кытары миигин уонна Гришаны «Хорсунун иһин» мэтээллэринэн наҕараадалаабыттара.
Румынияҕа Бухареһы босхолуохпут биир күн иннинэ, пулемет уотуттан бааһыран, охсуһуу хонуутуттан туораабытым.