РУБРИКАТОР
РУМЫНИЯҔА ТИИЙЭ
Былыр Өлүөнэ өрүс илин кытылыгар чуумпу Дон казактарын бэрэстэбиитэллэрэ бырааттыы Протопоповтар кэлэн саха кыргыттарын кэргэн ылан олохсуйбуттара. Олортон биирдэстэрин хаһыс да тиһилик көлүөнэлэриттэн II Хомустаах нэһилиэгэр А.А. Протопопов 1924 с. төрөөбүт. Кини «Хатас» колхозка кыладыапсыгынан үлэлии сылдьан 1943 с. Ийэ дойдутун көмүскүү ыҥырыллыбыта.
Приморскай кыраайга младшай командирдар оскуолаларын бүтэрэн сержант званиелаах фроҥҥа барбыта. Днепропетровскай, Кривой Рог, Николаев, Одесса куораттар туһаайыыларынан сылдьыбыта. Элбэх кыргыһыыларга сылдьыбытыттан Днестр өрүһү туорааһын туһунан кэпсиэҕи баҕарыллар.
Афанасий сулууспалыыр чааһа Днестр өрүһү туораары үс күнү быһа бэлэмнэммитэ. Сержант Протопопов взводка ручной пулеметчигынан сылдьара. Үһүс күн түүнүгэр командование өрүһү туоруурга бирикээс биэрбитэ. Саллааттар оҥочоҕо, болуокка олоро-олоро өрүһү туораабытынан барбыттар. Афанасий уон киһилээх оҥочоҕо Уус-Алдантан Прокопий Черноградскай диэн киһилиин устан испиттэр. Өстөөх уҥуор биэрэктэн күүстээх уоту аһан советскай буойуннары чаҕытар санаалааҕа. Лодкаҕа олорон испит Прокопий Черноградскай буулдьаҕа таптаран ууга түһэн өлбүт. Өрүһү ортолоон истэхтэринэ аттыларыгар снаряд дэлби барбыт даҕаны оҥочо түҥнэстэн хаалбыт. Тимирэ-тимирэ дагдайан өстөөх бөҕөргөтүнэ сытар биэрэгэр харбаан тиийэн ааҕынан көрбүттэрэ түөрт эрэ киһи биэрэккэ тиксибит. Советскай буойуннар өрүһү харса суох туораан өстөөҕү атаакалаан чугуппуттар.
Нөҥүө күнү Афанасий Андреевич бу курдук кэпсиир:
- Биһиги батальоммут Антоновка диэн дэриэбинэни курдуу сыппыта. Комадование биһиги взводпутугар өстөөх биллибэт күүстэрэ саһа сылдьан биһиги ааһан иһэр сэриилэрбитин, самолеттары ытыалыылларын булан суох оҥорорго бирикээстээбитэ. 25 киһи буолан кукуруза хойуу угун быыһынан айаҥҥа туруммуппут. Мин ручной пулеметчик быһыытынан взвод уҥа өттүнэн баран испитим. Кукуруза киһини сабар үрдүктээх буолан аттыгар иһэр киһини тыаһыттан эрэ хайа диэки хамсыырын сабаҕалыырым. Сотору буола-буола өстөөхтөр кыра бөлөхтөрүн булан ытыалаһарбыт.
Мин эмискэ дириҥ баҕайы көҥүс аппаҕа кэтиллэ түспүтүм. Аппанан киэҥ айан суолун устун өстөөх тыһыынчанан саллааттара маскировкаланан баран айаннаан иһэллэрэ. Тэлиэгэлэрин, пушкаларын хойуу баҕайы талаҕынан бүрүйбүттэрэ талах ойуур турарын курдук этэ. Фашистар биһигини көрө охсон ыһылла түстүлэр уонна сыыры дабайбытынан бардылар. Өстөөх баһыйар күүстэрин кытта тутуһан туран ытыалаһыы буолбута. Миигиттэн арыый тэйиччи баар табаарыспын өстөөхтөр тутан курун, синиэлин устан ылалларын, «Рус, рус» диэн үөхсэллэрин истибитим. Онтон чааспар баран тыллыы охсор өй киирбитэ да сонно тута кукуруза угун быыһыгар дьылыс гынан хаалбытым. Барбахтаабытым кэннэ кукурузам бааһыната бүтэн хаалла. Икки сүүсчэкэ метрэлээх сиргэ атын бааһына көстүбүтэ. Онно харса суох түһүнэн кэбиспиппин өстөөхтөр көрөн ытыалаан куһуйдулар. Дьолго, биир да буулдьа таппата. Онон кукурузам бааһынатын этэҥҥэ булан, охтон түһэн, сынньанным. Ол сыттахпына маҥан аттаах немец саллаата аттыбынан көтүтэн ааста. Ыппакка хаалбыппыттан наһаа кыһыйа санаатым. Аны көрдүм да ытан иһиэм диэн бигэтик сананным. Били киһим миигин булбата быһыылаах, төттөрү тэптэрэн иһэрин көрөн пулемет уотунан саба тибииртим. Киһим атын самыытыгар тиэрэ түһэн эрэрин көрөн хааллым. Утаакы буолбата икки аттаах киһи сүүрдэн иһэрин көрдүм, үчүгэйдик бэлэмнэнэ сытан сыалбар киллэрдим уонна чугаһатан баран ытыалаан кэбистим.
Ол кэннэ инним диэки эмиэ сүүрдүм. Ол сүүрэн иһэн көрбүтүм мин взводум биир саллаата миэхэ утары сүүрэн иһэр эбит. «Валерка» диэн хаһыытаабытынан сүүрэн тиийэн истэхпинэ киһим утары ытыалаан куһуйда. Чугас аппаҕа түһэн биэрэн тыыннаах ортум. Киһим куотан дэриэбинэ биир дьиэтигэр дьылыс гынан хаалла. Кэлин билбитим немец саллаата кубулуна сылдьыбыт эбит.
Бэрт эрэйинэн батальон командирыгар тиийдим. Туох быһылаан буолбутун сиһилии кэпсээтим. Ол бириэмэҕэ биһигини кытары барсыбыт эдэр узбек уола кэллэ уонна мин кэпсээбитим курдук кэпсээн биэрдэ.
Батальон командира атын чаастартан эбии күүс көрдөөн ылбыта. Түүн үөһэ өстөөх саллааттара тоҕу анньан киирдилэр. Сарсыардааҥа дылы ынырыктаах кыргыһыы буолла. Мин пулемеппунан харса суох ытыалаан куһуйбутум. Онтон атаакаҕа турбуппут. Олох чугас киирэн тутуһан туран ыстыыгынан үөлсүү буолбутун өстөөхтөр тулуйбатылар. Тиһэҕэр өстөөх 800 киһитин өлбүтүнэн, бааһырбытынан, билиэн биэрэн куоппуттара.
Чааспытын өстөөхтөн быыһаабыппыт, разведкаҕа тыыммытын харыс таабакка сылдьыбыппыт иһин мин уонна узбек уола Албан Аат орден үһүс степенинэн наҕараадаламмыппыт.
Сэрии уотугар сылдьан туох-туох буолбатаҕай. Румынияҕа киирэн баран танкалары утары хабыр хапсыһыыны субу буолбут курдук өйдүүбүн.
Биир дэриэбинэ иннигэр кураанах сири булан траншея хастан сыппыппыт. Разведка биллэрэринэн биһигини утары өстөөх танкалара бааллара. Онон танкалары уматар гранаталарбытын бэлэмнэнэн кэтэһэн сыппыппыт. Өр өтөр буолбата, сирбит ис-иһиттэн ньиргийэн мэктиэтигэр титирииргэ дылы буолбута. Танкалар... Сүүнэ тимир күтүрдэр бу тоҕу анньан иһэллэрэ. Ол эрээри сэрии бастакы сыллара буолбатах, маннааҕар буолуох уокка буспут-хаппыт саллааттар бэйэлэригэр бүк эрэнэн ама да тимирин иһин хотутар инибит диэн санаалаахтара. Икки противотанковай сааларбыт сотору соҕус тибиргээбитинэн барбыттара.
Мин Гриша диэн Ставропольскай кыраай уолунаан биир окопаҕа баарбыт. Кини уматар бытыылкалардааҕа, мин түөрт гранатаны холбуу баайбытым. Уҥа өттүбүтүгэр икки танканы хайы-үйэ умаппыттара санаабытын көтөхпүтэ. Гриша биһигини көрбүтүнэн биир танка ньирилэтэн иһэрэ. Олох чугаһаабытын кэннэ Гришам хараҕынан «гранатаҕын бырах» диэн имнэммитэ. Мин гусеницатын аннын диэки холбуу баайыллыбыт гранаталарбын элитэн кэбиспитим. Тыас-уус, буор бурҕайыыта буолбута. Буруо-тараа арыый уҕараабытын кэннэ көрбүппүт: танка көлүөһэтин тиһилигэ быһа баран тула холоруктуу сылдьар эбит. Гриша тугу эрэ хаһыыра түһэн баран уматар бытыылкаларын биир-биир танка диэки кыыраппыта. Уот өрө уһуура түспүтэ. Фашист танкистара үөһэ люктарынан умайан күлүбүрүү турар танкаттан куотан көрбүттэрин чугастааҕы траншеяттан автоматынан тарылатан кэбистилэр.
Бу кыргыһыы иһин танкалары умаппыт атын саллааттары кытары миигин уонна Гришаны «За отвагу» медалларынан наҕараадалаабыттара.
Румынияҕа Бухареһы босхолуохпут биир күн иннинэ пулемет уотуттан бааһыран охсуһуу хонуутуттан туораабытым.
Афанасий Андреевич сэрии кэнниттэн культура систематыгар ситиһиилээхтик үлэлээн 1965 сыллаахха «Саха АССР культуратын үтүөлээх үлэһитэ» диэн ааты ылбыта.
Е. Дьяконова