РУБРИКАТОР
Уоттаах сэрии кирбиилэринэн
От ыйын өҥүрүк куйааһа. Хатыҥ Арыыттан чугас биир толооҥҥо Вася от охсон кулахачыта турар. Ити 1942 сыллаахха, сэрии саамай тыҥаан турар кэмэ этэ. Хотуурун сытыылыы турдаҕына аттаах киһи бурҕачытан кэлэн Винокуровка военкоматтан бэбиэскэ туттарар. Саҕалаабыт тэлиитин да ситэ бүтэрбэккэ, хотуурун билигин аҕай кэлиэх курдук, отуутун аттынааҕы бөлкөй талахха ыйаат, чэйдээбэккэ да Намныыр.
- Хайа, уолбут бардаҕа тоҕо дөбөтөй, ситэ быраһаайдаспакка да аттанна дии, - дэһэ хааллылар от мунньар дьахталлар. Вася оччолорго биригэдьиир, барыга бары активнай ыччат этэ. Сэриигэ эмиэ чэпчэкитик, санаатын түһэрбэккэ барбыта. Тугу да хомуна-тэринэ сатаабакка, турар бэйэтинэн, илиитинэн далбаатыы-далбаатыы оттуу турар дьону кытта быраһаайдаһан, Намын диэки сиэлэр аҥардаан бара турбута. Ону көрөн мындыр кырдьаҕастар: «Ити уол үчүтэйдик сылдьан кэлиэ, дойдутугар төннүөҕэ. Сүргэтэ көтөҕүллүбүтэ сүрдээх. Оттон эргиллибэт эрэйдээхтэр санаалара түһэн, куттара тостон барааччылар», - диэн билгэлии хаалбыттара.
Урут хаһан да айаннаабатах көлөлөрүнэн - пароходунан улуу Өлүөнэни өксөйөн, массыынанан айаннаан, тимир суолунан киэҥ Сибиири киэлитинэн суһал баҕайытык Челябинскай куоракка тиийбиттэрэ. Хас да ый устата полковой оскуолаҕа артиллерияны үөрэппиттэрэ.
1943 сыл саҕаланар түүнүгэр суһал эшелонунан арҕаа илпиттэрэ. Фронт чугаһаабыта улам биллэн испитэ. Үлтүрүйбүт танкалар, массыыналар, сууллубут поезтар элбээн испиттэрэ. Онтон наар сатыы тус арҕаа түс да түс буолбуттара. Аҕыйах чаас утуйа түһэ-түһэ, ыарахан сүгэһэрдээх тоҥуу хаары оймоон, бырыыны-бадарааны ортотунан кэһэн Сталинград хайысхатынан бүтүн дивизия айанныыр. Ол аата сүүрбэччэ тыһыынча киһи. Бэйэ-бэйэни билсибэт үлүгэрэ. Астарын тиэйбит массыыналар алдьанан эбэтэр бадарааҥҥа түһэн хааланнар, үксүгэр аһаабакка айанныыллара. Оттон ханнык эмэ дэриэбинэҕэ кэллэхтэринэ, ыалларга тарҕатан хоннортууллара. Олохтоохтор туох баарынан аһаталлара.
Сталинградтааҕы кыргыһыы бүтэрэ чугаһаан эрэрэ. Волга эбэ хотун хаан-сиин буолан, сирдиин, дьиэлиин-уоттуун ынчыктыы сытаахтыыра. Тимирбит борохуоттар, күөрэ-лаҥкы быраҕыллыбыт байыаннай массыыналар, ситэ хомулла илик фашистар өлүктэрэ сылбах курдук тэлгэнэн сыталлара. Ол көрөргө наһаа дьулаан этэ. Номоххо киирбит куорат быһаарыылаах кыргыһыытыгар киирсэн Василий манна бойобуой сүрэхтэниини ылбыта.
Манна Васяны пехотаҕа аныыллар. Хайыы-үйэҕэ сайын буолан эрэрэ. Хас да дэриэбинэни артиллерия күргүөмнээх ытыытын кэнниттэн саба сүүрэн киирэн босхолообуттара. Онон сотору фашистар анаан-минээн бөҕөргөтүммүт сирдэригэр кэлэн оборонаҕа сыппыттара. Ол сыттахтарына өстөөх 30-ча истребителэ кэлэн, үстүү киилэлээх миналарынан быраҕаттаан уот силлиэни куппута. Элбэх хоромньуну таһаарбыттара. Сороҕор самолетунан кэлэ-кэлэ пулеметунан оборонаҕа сытар дьону бууддьанан саба тибиирэн ааһаллара. Уотунан уһууран субу бирилээн кэлэллэрэ ынырык да этэ! Ол иһин Винокуров абаран-сатаран кэллэхтэрин аайы бинтиэпкэтинэн ботуруоннара бүтүөр диэри ытан хаалара. Олортон биир самолет табыллан, буруолаан ыраах өстөөхтөр сирдэригэр үлтү түспүтэ.
1943 сыл күһүнүгэр Донбасс куораты ылыыга хас да дэриэбинэ иһин кырыктаах кыргыһыы буолбута. Онно Василий иккистээн бааһырар. Эмиэ били Ростов куоракка баар госпиталыгар кэлэн эмтэнэр. Үтүөрээт эмиэ сэриилэһэ барар. Хайыы-үйэҕэ Молдавияны босхолоһон Румынияны ылыы иһин хапсыһыы барар. Өстөөхтөр өлөр чаастара чугаһаан, утарылаһыылара улам күүһүрэн, кыырыктыйан иһэрэ.
Василий Винокуровы артиллерист быһыьгтынан 76 мм пушкаҕа наводчигынан анаабыттара. Кини кыайар-хотор, сымса буолан, артиллеристарга наһаа сөбүлэппитэ. Вася аҕыйах хонугунан пушка бары операциятын сатыыр буол-бута. Ыарахан дьааһыктаах снарядтары талбытынан тутара-хабара. Туох да сыысхала суох орудиены иитэрэ уонна сыалга чуолкайдык түһэрэрэ. Сэрии кэмигэр расчеттан биир да киһи хааллаҕына, соҕотоҕун да уоту аһа турар гына үөрэтэллэрэ. Соҕотохпун диэн чугуйар быраабьпг суоҕа.
Ол курдук күннэр-дьыллар ааһан испиттэрэ. Эр санаалаах саха саллаата Румыния, Болгария, Чехословакия, Австрия, Венгрия уонна Югославия бөдөҥ куораттарын ылаттыырга кыттыбыта. Днестр, Днепр, Дунай өрүстэри туора-талаабыта. Нам уола ити курдук алта государствоны туораан, кыайан-хотон, түүннэри-күнүстэри арҕаа айаннаан испитэ. 1945 сыл ыам ыйын 9 күнүгэр Югославия биир түҥкэтэх дэриэбинэтигэр сэриилэһэ сырьптахтарына биир
советскай самолет кэлэн, сэрии бүппүтүн, кыайыы буолтун туһунан листовка-лары түһэртээтэ. Дьэ үерүү-кетүү, «ураа» хаһыылар, күргүөмнээн халлааҥҥа ытыалааһын бөҕө буолбута.
Василий Степанович сэрии кэнниттэн кэлэн баран араас үлэлэргэ үлэлээн күүһүн-күдэҕин, эрчимин биэрдэ. Элбэх оҕону иитэн атахтарыгар туруортаата.
Сылтан сыл аайы улуу сэрии уотун ортотунан сылдьыбыт ыгык кырдьаҕастар аҕыйаан иһэллэр. Төһө кыалларынан кинилэргэ бары болҕомтону уурар, ытыктыыр-чиэстиир — барыбыт ытык иэһэ. Эдэрдиин-кырдьаҕастыын.
Н. Бубякин,
Нам с.